УКРАЙН

Энэ одоо ямар новшнууд нь Украйны асуудлыг Оросууд эхлүүлсэн юм солиороод байнаа? Ямар санаатай ингээд байна?

Бүгд мэддэг зүйлсийг дэс дарааллаар нь тоочъё. Эхлээд үзэл бодлын зөрөлдөөн гарсан "Европын холбоонд нэгдэх үү, болих уу" гэдэг дээр. Яг манай нарийн цариг уу, өргөн цариг уу гэдэг шиг. Хүн бүр өөр өөрсдийнхөөрөө баахан цэцэрхсэн, яг манайхан шиг. Эцэст нь ерөнхийлөгч нь ерөөсөө ЕХ-нд нэгдэхээ болилоо гэсэн, яг манай ерөнхийлөгч "хоёр хөршөө даганаа" гэдэг шиг. Тэгсэн чинь л бослого хөдөлгөөн, үймээн самуун болоод явчихсан. Сүүлдээ ерөнхийлөгч нь нутгаасаа зугтчихваа гэж.

Бүр нэлээн самуураад ирэхээр нь Орос өөрийнхөө юмыг буцааж авсан. Магадгүй, маш эрт өгсөн болохоор аль хэдийнээ хүний юм болсон ч байж болох л доо. Ямартай ч сүйрсэн Украйнаас өөрт нь ганц хэрэгтэй байсан Крымыг гялс салгаж авсан. Тэгсэн чинь л энд тэндгүй салан тусгаарлах, Оростой нэгдэх, хагарах бутрах юм энд тэндгүй гараад эхэлсэн. Үүнийг нь олон улсад буруутгаад л эзлэн түрэмгийлэл, булаан эзлэлт, дээрэм тонуул, дайн майн, өөр юу юу ч гэв, Оросыг буруутгаад эхэлсэн. Үнэндээ ч буруутгах юм бас байсан. Крымын хувьд Оросын "далимдуулдаг" нь яалт ч үгүй буруу л даа.

За тэгээд л бөөн хориг мориг болоод л дэлхий даяараа бужигнаад эхэллээ. Орос шиг том гүрнийг бөөнөөрөө бүүрэлхээд хорлочихож дөнгөнө гэсэн чинь харин Орос нь эргүүлээд "өчих мэх" хийгээд түүнд нь европын энгийн ардууд хохироод эхэлдэг юм байна. Европ дотроо муудалцаж эхлэвээ хөөрхий. Янз янзаар л ярилцаж байсан боловч "ер нь бидний Америкийг дагаж далдайдаг дэмий байх шүү" гэдэг яриа нэлээн хүч авах шинжтэй болоо явчлаа.

Тэгтэл ч үйлтэй лайтай Малайзын агаарын хөлөг ойчоод өгөв. Унав уу, үгүй юу л тэр дор нь Америк "Онгоцыг Оросууд харвасан" гээд л ярьж эхэлдийн. Өөрөө унацан ч байж болох л байсан. Оросууд ч яахав бид тэгээгүй л гэнэ биз. Тэгээд хэдэн зураг үзүүлдийн. Тэгсэн чинь тэр дороо л нийтийн сүлжээгээр "салан тусгаарлагчдын пуужин" гээд л зураг тардын. Ингээд бужигнаж байтал яалт ч үгүй нөгөө онгоцыг нь буудаад, харваад унагаачихсан нь тодорхой болдын. Одоо бол хэн тэгэв гэдэг дээр л хэрэлдэж байх шив. Гэхдээ Орос биш гэдэг нь өдрөөс өдөрт тодорхой болсоор...

Ингээд тоочоод биччихээр энд нэг сонин юм харагдаад байгаам даа. Оросыг нэг үйлдэл хийнгүүт, түүнийг нь дэвэргэж бүр туйлшруулж амьтны дургүй хүргээд л. Эсвэл Оросын хүч нэмэгдээд, дэмжигчид нь олшроод ирэнгүүт Оросыг буруутгах нэг шалтаг гэнэтхэн хаанаас ч юм гарч ирээд л. Дотоодын хагарал бутрал идэвхижээд л. Нэг л ноотой санагдаад байгаам даа.

Тэгээд ч миний харснаар тэр Оросын салан тусгаарлагчид гээд байгаа багтай хүмүүс хүчнийхэн гэдэг нь андашгүй байсан. Зүгээр цэрэгт алба хаасан хүмүүс биш шүү, бүр тусгай бэлтгэлжсэн нь илт. Тэгээд дандаа багтай. Энэ хүмүүс хаанаас гараад ирэв? Ерөнхийдөө хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгсад, тэр дундаа Украйн Белорусийн хуучин хүчнийхэн бол энд тэнд хөлсөөр ажилладаг сэтгэлгүй алуурчид болоод удаж байгаа. Арай тэд биш биз? Тэгвэл тэднийг хэн хөлслөв? Аль хэдийн авах юмаа авсан Оросууд уу? Эсвэл аль нэг улс үндэстнийг сүйтгэж "кайф" авдаг Америк уу? Эсвэл хөлснийхөн биш, жинхнээсээ хэт үндсэрхэг үзэлтэй салан тусгаарлагчид уу?

Аль нь ч байлаа гэсэн Украйн хаашдаа өнгөрсөн. Над хамаагүй, миний эх орон биш. Тэнд надад, бидэнд хамаарах ганц ч юм байхгүй. Харин Украйн Монгол хоёр олон талаараа адилхан байгаа нь л санаа зовоож байна даа.

Дэлхийн хамгийн том нийлүүлэгч (Орос), хамгийн анхаарал татсан зах зээл (Европ) хоёрын дунд Украйн оршдог. Монгол ч бас яг ийм байрлалтай. Украйн хуучин соц (post communist) улс. Монгол бас тийм байсан. Украйн хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсныг ч хэлэх үү, Оросын нөлөөнөөс гарах сонирхолтой, гадаад бодлогодоо барууныхныг түших эрмэлзэлтэй. Манай 3 дахь хөршийн бодлого ч бас ерөнхийдөө тиймэрхүү. Украйн ардчилсан улс, манайх ч бас ялгаагүй. Украйнд олон ургальч үзэл бий, манайд байгаа байгаа. Украйнд хуучнаа санагалзсан, эсвэл худал үнэн геополитикчид, эсвэл эсэн бусын эх орончид зөндөө байдаг. Манайх юугаараа дутхав.

Харьцангуйгаар үйлдвэрлэл сайн хөгжсөн, дэд бүтэц нь давгүй боловч Украйнд ядуурал их, амьжиргааны түвшин муу. Монгол бол бүр үйлдвэрлэл ч үгүй, дэд бүтэц ч үгүй, ядуурлаараа бол толгой цохинуу гэхээс сүүл мушгихгүй. Украйны гадаад өр тамтгаа алдсан. Монгол бас адилхөөн. Украйны хамгийн том проблем нь авлига гэдэг юм билээ. Манайх ч ялгаагүй. Украйнд үндэсний хөрөнгөтнүүд бий. Манайд бас байнаа байна. Хэрэв улс төрд оролцдоггүй бол хөрөнгө чинээтэй ажил хэрэгч хүнийг бизнесмэн л гэнэ. Харин төрд шууд болон шууд бусаар оролцоод өөртөө ашигтайгаар засаглаад эхэлбэл түүнийг олигархи гэдэг. Украйны ядуурлын шалтгаан нь яг үнэндээ олигархийн засаглал. Монголд ч бас тийм. Украйны олигархиуд өөр өөрсдийн гэсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй, манайд ч ялгаагүй. Украйнд өч төчнөөн гадны үзэл суртлын байгууллагууд бий. Манайд ч бас бүгдийнх нь төлөөлөл бий.

Украйнчууд дайчин замналтай, омголон зан төрхтэй баатарлаг ард түмэн. Бид ч бас тийм. Одоо тэд дайтаж байна. Бие биенийхээ цусыг урсгаж, газар нутгаа хувааж байна. Харин бид, бурхны минь аврал, тийм байлалд арай ч хүрээгүй байна. ГЭХДЭЭ Л ИХ ОЙРХОН БАЙНА.

АЛМААР САНАГДАЖ БАЙНА

Сүүлийн үед нэг л юманд айхтар эмзэглэх боллоо. Шөнө нойр хүрэхгүй байх үе ч тохиолдоно. Сэтгэл санаа хямарч зүрх өвдөхийн хажуугаар уур хорсол бадарч алчихмаар бодогдоно. Гэхдээ бүр тамалж зовоож үйлийг нь үзэж алахсан, тэднийг...

Нөхөр нь эхнэрээ балбаж гэнээ, дүү нь ахыгаа хутгалж гэнэ, аав нь хүүгээ хөнөөж гэнэ, охин нь ээжийгээ зодож гэнэ... Мэдэхгүй ээ мэдэхгүй, хэчнээн ч олон гэмт хэрэг, аймшигт үйлдэл вэ дээ. Гэхдээ эд бол насанд хүрсэн, өөрийгөө захирах боломжтой, үйлдлээ ухаарах чадамжтай хүмүүсийн асуудал. Үүнд тэгтлээ их хямрахгүй байна. Уурын мунхагаар, согтуугийн харгайгаар нтр бол зүгээр л шалтаг. Тэр хамаагүй, хамгийн гол нь хохирогчид нь нас бие гүйцсэн хүмүүс. Эд яахав, хуулиараа шийтгэгддэг юм байгааз. Цаазын ялгүй бол ялгүй л биз. Харин...

Харин учир мэдэхгүй жаахан хүүхдүүд хохирч байгаа хэрэг болгонд, ялангуяа хэрэгтэн нь тэдний ойр дотныхон байгаа тохиолдол бүрд л сэтгэл шархирч, зүрх дэлсэнэ.

7-хон настай төрсөн охиноо, өдөр болгон зодож, гарыг нь хуга цохиод "уйллаа" гэж нэмж зодоод, тамлаад байсан тэр эхийг, 4-хөн настай төрсөн хүүгээ зодоод, бүр заазуурдсан тэр эцгийг, зээ дүүгээ өчнөөн жил амбаартаа хориод, гавлаад, зодоод, өлсгөөд, яргалаад байсан тэр нагац эгчийг, 6-хан настай үеэл охин дүүгээ хүчиндсэн тэр 16 настай үеэл ахыг (муу лалрын бандийг), ой хүрээгүй, хөлд ороогүй нялх үрээ "унтуулахгүй уйлаад байсан учраас уур хүрээд өшиглөчихсөн" гэж хээвнэг мэдүүлсэн тэр "эцэг" гуайг, нялх үрээ хазаад хазаад "идчих шахсан" тэр "аав" гуайг.... гэх мэт олон лалруудыг АЛМААР байна.

Хоёрын хоён охин үрийнх нь хоолойг хэрчиж алчихаад насанд хүрээгүй гэх "шалтаг"-аар амьд явж байгаа тэр новшнуудын багалзуурдмаар байна. Элбэгдоржоо, хүүхэд тамалсан, хүүхэд алсан новшнуудыг, сэтгэцийн гажигтай сүгнүүдийг амьд явууллаа гээд чи юу хожих юм бэ? Надад тэднийг алах эрх өгчих. Би харсан хүн хаширтал нь тэднийг ТАМАЛЖ алая.

ХОХИРОЛ

Хэдэн мянган жил хөршилж суугаа, байнга шахуу дайтаж явсан Монгол Хятад хоёрын аль нь илүү хохирсон байдаг бол?

Дайн тулаан болгоныг хараад байхад манайхан голдуу дайрч байсан юм билээ. Тэхдээ бүр дээрмийн зорилгоор шүү. Тэр элч мэлч алсан барисан, хил боомт хаасан нтр бол зүгээр л шалтаг.

Эд хөрөнгө, эрдэнэт хүний амийн хувьд лав Хятад илүү хохирсон байх. Манай хохирол үндсэндээ ганц боловч тэр нь дэндүү том юм даа. Энэ бол Өвөр Монгол. Тийм болохоор магадгүй, бид илүү хохирсон ч юм шиг. Газар нутгийн хувьд ч тэр, хүн амын хувьд ч тэр.

Газар нутгийн хувьд баахан баялаг, ялангуяа газрын ховор элемент, алт, нүүрс байна. Бусдаар бол, тэр үед бүхий л Монгол нутагт баялаг гэхээр юм байхгүй, байгаагаас цөөн хэдэн мал л байсан байх. Түүнтэй түүнгүй манайд хангалттай баялаг байж л байна. Зөндөө л хоосон газар, өчнөөн л их нөөц байна. Тэр материаллаг баялаг яахав дээ.

1945 онд Ар Монголд үндсэндээ 750-хан мянган хүн байлаа. Тэр үед Өвөр Монголд лав сая илүү хүн байсан. Хүн амын эрчимтэй өсөлтийн бодлого явуулсны үрээр 45 жилийн дотор Ар Монголын хүн ам 3 дахин өссөн. Удахгүй 3 сая болно гэдэг нь дараагийн 25 жилд 1.5 дахин өссөн гэсэн үг.

Хэрэв ар өвөр гээгүй, нэг л Монгол улс байсан бол 1945 онд багцаагаар 2 сая хүн амтай байх байж. Тэгсэн бол 1990 онд 6 сая хүн амтай болсон байх ба өнөөдөр дор хаяж 8 сая Монгол хүн эх нутагтаа сууж байх байж. Хүндийн жин нэмэгдэх тусам уналтын хурд нэмэгддэг физикийн хуулийг бодолцвол магадгүй 10 гаран сая хүн амтай, нэг үндэстний улс байх байжээ гэж.

1945 онд Сталин нэг үг дуугарч, Англи Америк 2 толгой дохисон л бол бид нэгдчих байсан даа. Энэ тохиолдолд асуудал их өөр байх байлаа. Түүх шал өөрөөр бичигдэх байв.

Өвөр Монголыг БНМАУ-д өгснөөрөө Орос Хятад хоёрын харьцаа эрс хүйтэрч, айхтар муудалцах байсан. Ийм учраас 1950-иад онд Хятадууд бидэнд бэлэг өгөхгүй байсан. Өөрөөр хэлбэл Энхтайваны гүүр, 40, 50, 120 мянгат, Их дэлгүүр, Улаанбаатар зочид буудал болон бас бус зүйл байхгүй байсан байж болох юм. Хятадууд өгөхгүй байсан ч, бусад нь өгөх магадлалтай, эсвэл бүр өөрсдөө ч барьж болох тул эдгээрийг ор байхгүй гэж бодож болохгүй л дээ. За тэр материаллаг юм яахав. Угаасаа 60-аад онд Орос Хятад хоёр муудалцаад, манайхан ч мөн Хятадтай муудах ёстой болж, 90 оныг хүртэл харьцаагүй таг болсон тул энэ процесс 10-20 жилээр л урагшлах байсан гэсэн үг. Тиймээс дэлхийн түүхэнд айхтар өөрчлөлт орж шалих юм байхгүй. Харин Монголын түүхэнд бол өөр.

За ингээд мэдээж 1990 онд ардчилсан хувьсгал болдгоороо л болно. Харин оготны хамраас цус гаргахгүй хувьсгал болох байсан гэдэгт бол эргэлзэж байна. 6 сая хүний дундах хувьсгал гэдэг тоглоом биш. Нөгөөтэйгүүр олон хүн амтай, мангар том нутагтай байх байсан тул Ж.Батмөнх гэдэг агуу хүн төрийн толгойд байгаа ч уу, үгүй ч үү. Тэр байтугай Ю.Цэдэнбал гэдэг хүн бас "даам" гараа ч уу, үгүй ч үү. Ямар ч байсан төрийн тогтолцоо бол хэвээрээ, яруу алдарт МАХН байдгаараа л байх байсан. Социалист систем хаа сайгүй нуран унаж байсан учраас хувьсгал болдгоороо л болно.

Гэхдээ арай ч дайн хийхгүй байсан байх. Нэлээн ширүүхэн үзээд ямар ч байсан нэг ардчилсан тогтолцоо руу шилжих нь л шилжих байсан биз. Үндсэн хууль ч бараг энэ маягаараа батлагдах байсан болов уу. Өөрөөр хэлбэл парламентын засаглалтай улс болох байсан биз.
Харин суудлын тоо нь их өөр байх нь тодорхой. За яахав шууд пропорцлоод бодчихвол 2 сая хүнд 76 суудал тогтоосон гэдэг чинь 6 сая хүнд 228 суудал байх байж шүү. Ингээд ирэхээр одоогийн хуулиуд эрс өөр байх байсан...

Бүх юм өөр байх байлаа гэж. Тэр болгоныг бодож олно гэвэл хэнбугайн ч ухаан хүрэхгүй биз. Ямартай ч сайн сайхан байх байсан. Яагаад гэвэл тэр үед Монгол оронд "олон хүн + том газар нутаг + социалист чиг баримжаа бүхий авторитар төрийн тогтолцоо + дэлхийн дайны ялагч бөгөөд найдвартай хамтрагч ЗХУ + хөгжиж дэвжихийг хүссэн, шинэчлэгдэхийн төлөө Монгол хүний итгэл, сэтгэл" байх тул бүх юм сайн сайхан байх нь гарцаагүй.

УЛААНБААТАРТ МӨХӨЛ

Аймаар муу ёрын юм биччихсэн байна гэж боджынуу. Үгүй шүү.

Улаанбаатарт удаан амьдарвал танд, таны үр удамд мөхөл ирэх нь бараг л тодорхой болчихоод байгаа. Мэдээж таны удамд аюул тулгарна гэдэг бол бусдад нь ч адилхан гэсэн үг. Бултаараа адилхан аюулд өртөх юм бол энэ улс гүрэн чинь бас л аюулд өртнө гэсэн үг. Мөн биз? Тиймээс бүгдээрээ, бүгд найрамдах улсаараа балрахгүйн тулд Улаанбаатарыг мөхөөх хэрэгтэй.

Ер нь бол мөхөөх ч юу байхав. Сүртэй харагдуулах гэж ийм үг сонгосон болохоос Улаанбаатарыг хөгжүүлэхээ больёо л гэсэн санаа. Улаанбаатарт дахиж ганц ч төгрөгний хөрөнгө оруулалт хийхгүй байя. Нэг ч зам шинээр тавихгүй, нэг ч шугам татахгүй, нэг ч сургууль, нэг ч эмнэлэг дахиж барихгүй. Метро зетро энэ тэрийг март март. Утаа униараа багасгахаа ч байя. Зүгээр л урсгал ажлаа хийгээд бусдыг нь хая.

Харин эсрэгээр нь Улаанбаатарын татварыг гозойтол нэм. ААН-ийн татварыг ч тэр, ХХОАТ-ыг ч тэр, автомашины татварыг бол бүр гойд нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Үл хөдлөх хөрөнгийн татварыг нь, оршин суугчийн хураамжийг нь, бусад бүх татварыг нь нэмээд бай, нэмээд бай. Улаанбаатарт амьдрахаар шийдсэн болгон үүнд өртөг, хохирог. Тэгсэн мөртөө Улаанбаатарт хүнд хэрэгтэй нийгмийн үйлчилгээ, нийтийн халамж юу ч үгүй байг...

Яг үүнтэй зэрэгцүүлээд орон нутаг уруу шинэ зам тавь, аймгийн төвүүдийн цахилгаан эрчим хүчний хангалтыг сайжруул, харилцаа холбооны хүчин чадлыг нь сайжруул, татварыг нь багасга, шинэ сургууль эмнэлгийг тэнд л барь. Улаанбаатарыг сүйтгэхтэй зэрэгцүүлээд аймгийн төвүүдийг л хөгжүүлээд бай. Хачин сайхан ерөнхий төлөвлөлтийг аймгийн төв бүрт хий. Харин Улаанбаатарыг хая.

Улаанбаатарын татварыг нэмээд л, орон нутгийн татварыг нь буулгаад бай. Улаанбаатарт ганц ч сургууль, цэцэрлэг шинээр байгуулахгүй мөртлөө аймгийн төвүүдэд хоосон ч хамаагүй сургууль цэцэрлэг бариад бай. Улаанбаатарт ганц ч эмнэлэг барихгүй, аймгийн төвүүдэд л эмнэлэг бариад байх хэрэгтэй. 5-р цахилгаан станцыг Улаанбаатарт битгий барь, өөр газар барь. Цэвэрлэх байгууламжийг ч битгий өргөтгө, хүчин чадлыг нь битгий нэм. Саадгүй ажиллаж л байвал болох нь тэр.

Хүний тоо хамаагүй ээ. Мөнгөний буруу зөрүү хуваарилалт ч хамаагүй. Олон нийтийн шүүмжлэл ч хамаагүй. Ард иргэдийн хохирол ч хамаагүй. Энүүхэн жаахан хохирол бол юу ч биш. Их монгол улсын ирээдүйн төлөө зүтгүүлээд байх хэрэгтэй.

Мөнгөөр бүхнийг шийддэг болсон энэ хорвоод мөнгө бараадаж ирсэн хүмүүсийг буцааж тараах ганц арга энэ.

ДӨХӨЖ Л БАЙНА

Би гэдэг хүн ердөө 18-хан настай байхдаа амьдралынхаа чигийг тодорхойлсон юм. 45 хүрээд төрд зүтгэнээ гэж. Тэр үед ирэх 27 жилийн хугацаанаас 3-т нь юу хийх нь тодорхой байсан. Сургуулиа төгсөх 3 жил. Бусад 24 жилд нь юу хийхээ бол мэдэхгүй байсан. Осолгүй л, нэг газар ажил хийж цалин авах байх гэж бодож байсан.

Гол зорилго нь энэ 24 жилийн хугацаанд, нэгдүгээрт өөрийгөө боловсруулна, хоёрдугаарт, санхүүгийн хувьд хараат бус болно, хуримтлал үүсгэнэ, гуравдугаарт, амьдралаа зохицуулна, эхнэр авна, үр хүүхэдтэй болно гэж тооцож байв. Хаа газар төрийн цалин хамгийн муу гэж боддог, итгэдэг байсан тул санхүүгийн хувьд хараат бус болсны дараа л төрд ажиллах хэрэгтэй гэж үздэг байлаа. Найзууддаа ч үүнийгээ хэлдэг, гэр бүлийнхэндээ ч их ярьдаг байлаа. Одоо ч үүндээ итгэдэг.

Бодит байдал дээр зам нь жаахан буруу явсаан. Санхүүгийн хувьд юун хараат бус болох, юун хуримтлал.... Авсан цалингаа тухай бүрт нь ниргээд, бас дээрээс нь нэмж өрөнд ороод. Буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ гэж юутай үнэн үг. Зам нь буруу тийшээ хазайж байгаагаа мэдэхгүй л яваад байдаг. Ямар сайндаа найз нар маань намайг 5А гэж томъёолж байхав. 5А гэдэг нь "Ажил Амьдралаа Алдаагүй Арчаатай Архичин" гэсэн үг.

Хүн өөрийгөө дийлж гарна гэдэг хэцүү. Ялангуяа буруу зуршил, хэвшлээ гээнэ гэдэг үнэхээр хэцүү. Хэцүүгийн хамаг гол нь ердөө л буруугаа өөрөө мэддэггүй, мэдэхийг хүсдэггүй, өөрийгөө өөгшүүлдэг, худал тайвшруулдагт л байдаг юм билээ. Гэхдээ яахав ээ, бас ч гэж тэнэг хүн тэхий дундуур нь гэж амьдралын ханьтайгаа учирснаар өөртэйгөө, өөрийнхөө муу зуршил, буруу хэвшилтэй тэмцэх хамтрагчтай болсон доо... За тэр ч тусдаа сэдэв.

Магадгүй хувь ерөөлөөр ч гэх үү, бүх насаараа хувийн хэвшилд, ашгийн төлөө байгууллагад, бизнесийн удирдлагаар ажиллаж байгаа миний хувьд төрийн удирдлага гэдэг тэс өөр салбарын талаар цэгцтэй ойлголт, системтэй мэдлэг олж авах завшаан тохиолдож тэтгэлэгээр суралцсан. Сайн ханийнхаа хүчинд магистрийн зэргээ ядах юмгүй хамгаалсаан.

Талхны мөнгө "яая" байсан үед миний хувьд дундаас нь буцаж няцах, сургуулиа хаяж ажилд орох санаачлага гаргах, нервтэж архи уух зэргээр болчимгүй зан гаргах бүрийд хань минь намайг аргадаж "Чи минь сурч чаднаа" гэж урам өгч, амьдрал болохгүй байна ш дээ гэж агсрахад минь хүртэл "Аандаа болно биз дээ хө" гэж тайвшруулж хамаг ачааг үүрч гарсан ханьдаа баярлаад баршгүй.

Гэх мэтчилэн унаж босож бэдэрч явтал нөгөө төлөвлөсөн 24 жилийн тал нь өнгөрчжээ. Одоо үлдэх 12 жилд би юу хийхээ бас сайн мэдэхгүй л байна. Үл ялиг тодотгол хийгдсэнээс бусдаар зорилго бол хэвээрээ.

Санхүүгийн хувьд хараат бус болно гэдгээ өр зээлээ төлж дуусгана, хуримтлалтай болно, зарим нэг тодорхой хөрөнгө, эд хогшилтой болно гэж тодотгосон. Өөрийгөө боловсруулна гэдгээ дахиж сургуульд сурахгүйгээр арай ахисан түвшний ойлголт мэдлэгтэй болно гэж тодотгоод, золигийн муу англи хэлийг заавал сурах юм шүү гэж занаад байгаа. Гэр бүлтэй болно гэдгийгээ бүл нэмнэ, дахиж 1-2 хүүхэд нэмнэ гэж тодотгосон.... гэх мэт гэх мэт.

45 нас хүрээд төрд зүтгэнэ гэдэг том зорилгоо 45 хүрээд хувийн хэвшлээс "зодог" тайлж төр, нийгмийн ажил хийж 50 хүрээд төрийн өндөр албан тушаалтны нэг болно гэж тодотгосон. Замын тал нь явчихлаа. Дөхөж л байна даа...

АМЕРИКТ ҮХЭЛ

Америкт иргэний дайн "бэлэглэх" юмсан. Тэгээд хажуунаас нь харж шогшроод л, ардчилал сүйрлээ гэж худлаа бархираад л, матрын нулимс унагаад л, гаслаад л сууж байхсан. Ямар сайхан мэдрэмж авах бол.

Тэнд мэдээж энгийн ард түмэн байгаа. Тэд гэмгүй мөртлөө хамгийн их хохирно. Гэхдээ тэнд иргэний дайн гараад, цус асгарах үед өөрсөд шиг нь "Ямар ард түмэн байна, тийм төр байна" гээд л цэцэрхээд байж байхгүй юу.

Америкийг хараал идээсэй. Тэд хэчнээн олон улс орон, ард түмэнд "дайн" бэлэглэв. Хэчнээн улс орон, ард түмний баялгийг тонон дээрэмдэв. Хэчнээн олон түүх, соёл, иргэншлийг баллан сүйтгэв. Тэд одоо энэ үйлийн үрээ хүртэх цаг нь болсон.

БӨХЧИН-ГҮҮД

Би бөх үзэх дуртай. Гэхдээ зурагтаар. Яагаад гэвэл зааланд очиж үзэх гэхээр нэгд, над шиг сохор амьтан юу ч олж харахгүй юм байна лээ, хоёрт гэвэл маргаантай барилдааныг дахин давтаж харуулдаг бас тайлбарладаг учраас.

Би Монгол бөхийг спорт гэж боддоггүй. Тухайлан ийм бодолтой учраас тэр допинг, сэргээш энэ тэрийг бол тоодог ч үгүй. Өөртөө хайргүй, эрүүл мэндээ алдахаас айдаггүй тэнэгүүд нь хэрэглэж л байна биз. Тэгээд ч Монгол бөхийн зүлэг ногоон дэвжээ гэдэг чинь хэн бяртай, муйхарт нь биш, хэн илүү одтой хийморьтойд нь хишиг буянаа хайрладаг Монгол түмний хийморь бахдал, өв соёлын билэгдэл, зангилаа.

Яг ийм итгэл үнэмшилтэй учраас Монгол бөхийн жудаггүй явдлыг үзэн яддаг. Ёс бус үйлдэл гаргасан бөхчүүдийг дахин барилдуулахгүй тэр чигт нь зайлуулж байвал таарна. Тэд нараар Монгол бөх дутахгүй, бөх барилдах Монгол эрчүүд мундахгүй.

Төгсгөлд нь хэлэхэд энэ шахааны барьц, шодолт энэ тэрийг ашиглаж байхаар зүгээр л шууд хуруудаад л үзүүр түрүүг нь шийдчихвэл ялгаагүй мэт.